Gelijk met de snelle vermeerdering van het aantal drugsgebruikers en de opkomst van aids, was er in de jaren tachtig nog een andere ontwikkeling gaande: de antipsychiatriebeweging. Kees Onderwater werkte indertijd als psychiatrisch verpleegkundige en heeft diverse activeringsprojecten voor mensen met psychische beperkingen helpen opzetten.
Snoepjes tellen
Onderwater: “In de jaren zeventig was ik psychiatrisch verpleegkundige in het Sint Joris Gasthuis in Delft, in een paviljoen met drieënveertig oudere mannen. Hun boterham werd voor ze in kleine stukjes gesneden en een paar keer per dag kregen ze sigaretten uitgedeeld. Hun arbeidstherapie was het tellen van snoepjes en die in zakjes doen. Wat er aan medicatie was, gaf veel bijverschijnselen. Wij als verpleegkundigen in opleiding vonden dat de psychiatrische patiënten onmenselijk werden behandeld en kwamen daar samen met cliënten tegen in opstand. Wij namen contact op met de Gekkenkrant, een tijdschrift voor psychiatrische patiënten, uitgegeven door kritische cliënten, studenten en familieleden van psychiatrische patiënten. Die kwam reportages maken en dat werd ons natuurlijk niet in dank afgenomen.”
Inspirerend voorbeeld
In 1983 kwam er een plan voor een Amsterdamse geestelijke gezondheidszorg nieuwe stijl. Het was een tijd waarin de ontwikkeling van de democratische psychiatrie in Italië een inspirerend voorbeeld was. Daar werden kleine klinieken in de wijk opgericht en coöperatieve organisaties opgezet, waarin cliënten samenwoonden en werkten en samen verantwoordelijk waren. Op basis van het Italiaanse model werd de grote psychiatrische kliniek in Santpoort in de jaren tachtig en negentig ontmanteld. De eerste overplaatsing naar Amsterdam vond plaats in 1986. Onderwater: “Mensen gingen vanuit Santpoort naar Kempering in de Bijlmer en gingen daar met z’n vieren zelfstandig in een flat wonen. Dat ging aanvankelijk zonder voorbereiding en was dus een enorme verandering voor cliënten en personeel. Voor de meeste cliënten pakte dat uiteindelijk goed uit, voor een grote groep ook niet. Nu na dertig jaar psychiatrie weet ik dat je overal de tijd voor moet nemen. Maar toen, in de jaren tachtig, hadden we vooral haast.”
" Wij vonden dat de psychiatrische patiënten onmenselijk werden behandeld en kwamen daar samen met cliënten tegen in opstand"
Beschermde plekken
Door de ontmanteling van Santpoort kwamen steeds meer mensen met psychische beperkingen in de stad wonen. De stadse klinieken hadden zelf geen arbeid en voorzieningen voor dagbesteding, zoals op het terrein in Santpoort. De bestaande sociale werkvoorzieningen boden nauwelijks kansen aan mensen met psychische beperkingen. Daardoor ontstond er behoefte aan dagbesteding en beschermde arbeid. Onderwater: “Ik werkte sinds 1987 als preventiewerker voor Riagg Centrum/Oud-West, later Mentrum (inmiddels opgegaan in Arkin, red.). In die periode heb ik veel activeringsprojecten helpen opzetten. Zo hebben we in 1988 de Stichting Nieuwe Werkvormen Amsterdam (SNWA) opgezet, een van de eerste projecten in Amsterdam gericht op arbeidsintegratie van mensen met psychiatrische problemen. Gelijktijdig werd het eerste dagactiviteitencentrum geopend, waarvan er langzamerhand meer bij kwamen. Het waren beschermde plekken, een soort inloophuizen, waar mensen hun dag zinvol konden doorbrengen, vooral op een creatieve manier. Later ontstonden er ook kleine bedrijfjes, bijvoorbeeld voor houtwerk, klussen, tuinonderhoud. Ze waren nog sterk naar binnen gericht: veel dienstverlenende zaken werden gedaan voor de eigen organisatie of voor mensen die elkaar kenden.”
Inspraak via cliëntenraden
Na de fase van de opstand tegen de gevestigde psychiatrische orde, kwam de fase van de georganiseerde inspraak met cliëntenraden. Een nieuwe trend in dit verband is dat cliënten niet gebonden willen zijn aan het activeringsaanbod van de eigen organisatie, maar overal in de stad terecht willen kunnen. De nadruk ligt nu meer bij de mogelijkheden en minder bij de beperkingen. Onderwater: “Dat is soms moeilijk voor hulpverleners omdat van hen verwacht wordt, dat ze minder gaan zorgen en meer gaan faciliteren. Cliënten willen zelf meer de regie nemen over hun eigen leven. Ze willen zélf kiezen wat ze gaan doen.”
